ნოვრუზი

ისლამამდელ ირანში გავრცელებული წელთაღრიცხვის მიხედვით წელიწადი იყოფა  12 თვედ, თითოეული თვე 30 დღედ. კვირის დღეების სახელწოდების ნაცვლად ყოველ თვეში ოცდაათი დასახელების დღე არსებობდა, რომელთაგან ზოგიერთი ღვთაებების და ანგელოზების სახელს ატარებდა, ზოგიც – ციური სხეულების. ირანული თვის დღეთა სახელწოდებები ასეთი იყო: ორმოზდი, ბაჰმანი, ორდიბეჰეშთი, შაჰრივარი, სეფანდარმოზი, ხორდადი, მორდადი, დეი ბე აზარი, აზარი, აბანი, ხორი, მაჰი, თირი, გუში, დეი ბე მეჰრი, სორუში, როშნი, ფარვარდინი, ვარჰარამი, რამი, ბადი, დეი, ბედინი, დინი, ერდი, აშთადი, ასემანი, ზამიადი, მანთრასეფანდი, ანარამი.

თორმეტი თვის სახელწოდებაც ამ დღეების სახელებიდან იყო აღებული. პირველი თვე – ფარვარდინი, 2) ორდიბეჰეშთი, 3) ხორდადი, 4) თირი, 5) მორდადი, 6) შაჰრივარი, 7) მეჰრი, 8) აბანი, 9) აზარი, 10) დეი, 11) ბაჰმანი, 12) ესფანდი. ირანელები თვისა და დღის სახელწოდების დამთხვევას ზეიმობდნენ, ანუ წელიწადში 12 დღესასწაული აღინიშნებოდა.

აღსანიშნავია, რომ ძველი ირანელები წელიწადის ოთხ სეზონად დაყოფას არ იცნობდნენ. ისინი წელიწადს ზაფხულის (ჰამა) შვიდთვიან და ზამთრის (ზაიანა) ხუთვიან ზონებად ჰყოფდნენ. წელიწადის და თვეების ასეთი დაყოფა ისლამის გავრცელების შემდეგაც გამოიყენებოდა.

დიდი ხნის წინათ ნოვრუზის დღესასწაულის აღნიშვნა გაზაფხულის დასაწყისისთვის განისაზღვრა, თუმცა ერთ რომელიმე დღეზე მისი ფიქსირება არ მომხდარა, როგორც უკვე აღინიშნა, იმ დროს 365 დღიან წელიწადს ოცდაათდღიან 12 თვედ ჰყოფდნენ. 5 სრული დღე და დღის ერთი მეოთხედი ზედმეტი რჩებოდა. ამ ხუთ დღეს „მოპარულ ხუთეულს“(„ხამსეიე მოსთარეყე“) უწოდებდნენ, რომელიც წლიდან ამოვარდნილად მიაჩნდათ. ამ დღეებში საქმის კეთებას თავს ანებებდნენ. „მოპარული ხუთეული“, საზოგადოდ, გართობისა და მხიარულების დღეებად მიიჩნეოდა. დარჩენილი ექვსი საათი ერთმანეთს ემატებოდა და ოთხ წელიწადში ერთხელ ნოვრუზი ერთი დღით წინ გადაიწევდა ხოლმე.

მთვარის ჰიჯრით 467 წელს (1075) ამ პრობლემის გადასაჭრელად სელჩუკმა მმართველმა ჯალალ ედ-დინ მალექშაჰმა სწავლულები შეკრიბა. მათ შორის იყო ცნობილი პოეტი, ასტრონომი და მათემატიკოსი ომარ ხაიამი. მეცნიერებმა გადაწყვიტეს: ყოველ ოთხ წელიწადში ერთხელ „მოპარული ხუთეულისათვის“ ერთი დღე დაემატებინათ, რათა ნოვრუზი ერთსა და იმავე დღეს აღნიშნულიყო. ამგვარად შეიქმნა „ჯალალის კალენდრის“ სახელით ცნობილი ახალი კალენდარი.

ძვ.წ-ის მესამე ათასწლეულში შუამდინარეთში გავრცელებული იყო ორი ტიპის დღესასწაული: „შექმნის დღესასწაული“, რომელიც შემოდგომის პირველ რიცხვებში აღინიშნებოდა და „განახლების (აღორძინების) დღესასწაული“, რომელიც გაზაფხულის დასაწყისს ემთხვეოდა.  ეს ორი ზეიმი შუამდინარეთსა და მიმდებარე რეგიონებში აღინიშნებოდა. ირანში ნოვრუზი ითვლებოდა „განახლების”, გაზაფხულის დღესასწაულად, ხოლო მეჰრეგანი შემოდგომის ზეიმად მიაჩნდათ.

ძველ ხალხებში არსებობდა მითი, რომლის თანახმად, „ამქვეყნიური ანუ მიწიერი ნაყოფიერების ქალღმერთი უღლდება ციურ ელვა-ქუხილის ღვთაებასთან. ეს შეუღლება ხდება გაზაფხულზე, როცა იღვიძებს ბუნება. ზამთარში ამ დედოფალს უკვდება თავისი ნეფე და წყვეტს „მშობიარობას“. იგი განაგრძობს თავისი სატრფო ნეფის ძიებას. გაზაფხულზე ისევ პოულობს და ასე დაუსრულებლად გრძელდება სიხარულისა და მწუხარების ეს მოჯადოებული წრე.

ბაბილონელების რელიგიურ ლიტერატურაში ვხვდებით თამუზისა და იშთარის ამბავს: „თამუზი გამოყვანილია იშთარის მეუღლედ. იშთარი არის დედა-ღვთაება, ბუნების შემოქმედ და წარმომშობ ძალთა განსახიერება. ბაბილონელებს სწამდათ, რომ თამუზი ყოველწლიურად კვდება, სტოვებს ქვეყნიერებას და ეშვება ქვესკნელში. ყოველწლიურად იშთარი მიდის თავისი სატრფოს საძიებლად, ჩადის ქვესკნელში, ისიც იღუპება, მაგრამ ღვთის მოციქული ეა ჩადის იქ და აიძულებს ქვესკნელის ბნელ დედოფალს ალატუს, რომ ასხუროს მათ სიცოცხლის წყალი და იშთარი თავისი თამუზით კვლავ გააცოცხლოს ბუნება და ყველა არსი განაყოფიერდეს. ირანელთათვის ნოვრუზი მომაკვდავი ღმერთის, სიაუშის მკვდრეთით აღდგომის დღესასწაული იყო.

ბაბილონელები გაზაფხულის დასაწყისიდან 11 ან 12 დღის განმავლობაში ზეიმობდნენ „აქითუს“. ნისანის თვის პირველი რიცხვებიდან, რომელიც ირანულ ესფანდის ბოლოსა და ფარვარდინის დასაწყისს ემთხვევა, მესოპოტამიის ყველა ქალაქში ამ დღესასწაულის აღნიშვნა იწყებოდა. ბაბილონელთა ახალი წელი ორ ნაწილად იყოფოდა. პირველი 8 ღმერთი მიწისქვეშეთში იყო დატყვევებული. მეორე ნაწილი იყო მარდუქის განთავისუფლება და ღვთიური ქორწინების რიტუალი, რასაც ბუნების განაყოფიერება მოჰყვებოდა. მერვე დღეს, ყველა ღვთაების კერპი ბაბილონში, მარდუქის სამლოცველოში ჩაჰქონდათ. ამ დღიდან იწყებოდა მეორე რიტუალი „ზაგმუქი“. ბაბილონელების რწმენით, ღმერთები მიმდინარე წლის შესახებ მსჯელობდნენ. ადგენდნენ მეფის სამომავლო ვალდებულებებს, განიხილავდნენ მომავალი წლის მოსავლის ავკარგიანობასა და რაოდენობას. ასევე ზაგმუქის რიტუალთან იყო დაკავშირებული ადამიანთა ბედის განსაზღვრის რიტუალი. ადამიანთა ბედისმწერი იყო მარდუქი. იგი თავის გადაწყვეტილებას მეთერთმეტე დღეს იღებდა სხვა ღვთაებებთან ერთად.

ამ წეს-ჩვეულებების პროტოტიპს უნდა წარმოადგენდეს აქემენიანთა და სასანიანთა სამეფო კარზე ახალი წლის პირველ დღეებში დარბაზობის გამართვა.

ზემოთ ჩამოთვლილი ბაბილონელების დღესასწაული და ირანელთა „ნოვრუზი“ მნიშვნელოვან მსგავსებებს შეიცავენ, რაც კიდევ ერთხელ ადასტურებს იმ მოსაზრებას, რომ ნოვრუზს და საგაზაფხულო რიტუალებს დიდი წარსული აქვს და მინიმუმ ძვ.წ 2300 წლიდან აღინიშნება.

სპარსულ ლიტერატურაში დამკვიდრებული მოსაზრების თანახმად, ნოვრუზის წარმოშობა ლეგენდარულ მეფეს-ჯემშიდს მიეწერება. მე-10-11 სს.-ების პოეტები და მწერლები, როგორებიც არიან: ფირდოუსი, მანუჩეჰრი და სხვები, რომელთათვისაც ლეგენდარულ თუ ისტორიულ წყაროებს წინაისლამური მასალები წარმოადგენდა, ნოვრუზის აღნიშვნას ჯემშიდს მიაწერენ. თუმცა ზოგიერთი წყაროს მტკიცებით, ეს დღე ჯემშიდამდეც არსებობდა, მაგრამ ჯემშიდმა ზეიმით აღნიშნა.

ჯემშიდი ირანელი ხალხის ერთ-ერთი ყველაზე გამორჩეული გმირია. ირანელების წარმოდგენით, მისი მეფობის დროს არც სიბერე არსებობდა, არც სიკვდილი. შესაძლოა ამიტომ ხალხმა ყველაზე დიდი ეროვნული დღესასწაული ყველაზე დიდ ეროვნულ გმირს დაუკვაშირა.

აქემენიანთა ხანიდან ჩვენამდე არ მოუღწევია რაიმე ისტორიულ წყაროს, რომელიც პირდაპირ მიანიშნებდა ნოვრუზზე. ეს დღესასწაული არც ავესტაშია ნახსენები, მაგრამ გარკვეული ვარაუდების გამოთქმა შეიძლება „თახთე ჯემშიდის“ (პერსეპოლისის) რელიეფურ გამოსახულებებზე დაყრდნობით. აქ შემორჩენილია კიბის ფრაგმენტი, სადაც აქემენიანთა მიერ დამორჩილებული ქვეყნების წარმომადგენლები საჩუქრებით ხელში მიემართებიან მეფის სასტუმრო დარბაზისაკენ. ეს სცენა მეფისთვის საახალწლო ძღვენის მირთმევას უნდა ასახავდეს.

პირდაპირი საბუთი არც არშაკიანთა დროიდან შემორჩენილა. სასანიანთა ეპოქაში კი ნოვრუზი უდიდესი დღესასწაული ხდება და მას დიდ მნიშვნელობას ანიჭებენ. არსებობს ფალაური წყაროები. ზენდ ავესტა შეიცავს ინფორმაციას ნოვრუზის შესახებ. ასევე მნიშვნელოვან წყაროს წარმოადგენენ ისლამურ პერიოდში ფალაურიდან თარგმნილი თხზულებები.

ირანულ ახალ წელთან , ნოვრუზთან, მრავალი ტრადიცია, რიტუალი და ადათ-წესია დაკავშირებული. ზოგი მათგანი წინ უსწრებს ახალი წლის დადგომას, ზოგი- უშუალოდ ახალი წლის დადგომის დროს სრულდება. ერთი ნაწილი კი მოსდევს მას. საახალწლო ზეიმი შესაბამისი ტრადიციებითა და რიტუალებით ნოვრუზის დადგომიდან 13 დღე კიდევ გრძელდება.

ძველ ირანში ნოვრუზამდე 25 დღით ადრე ქალაქის მოედანზე აგურის 12 სვეტს აგებდნენ. თითოეულ მათგანზე თითო სახეობის მარცვლეულს თესავდნენ. ეს მარცვლეული იყო: ხორბალი, ქერი, ბრინჯი, ფეტვი და ა.შ. ექვს ფარვარდინამდე რომელიმე მარცვლეულიც უფრო მაღალი გაიზრდებოდა, ირანელების რწმენით, ის მარცვლეული იქნებოდა უხვმოსავლიანი დამდეგ წელს. ამ წეს-ჩვეულებას „ქაშთან-ე საბზე“ (ჯეჯილის თესვა) ეწოდება.

ნოვრუზამდე ორი-სამი დღით ადრე იწყება خانه‌تکانی (სახლის დალაგება). ამ პერიოდში აუცილებელია, სახლში ყველა ნივთს ადგილი შეეცვალოს და გასუფთავდეს, თუ გაფუჭებულია-შეკეთდეს და ისევ თავის ადგილს დაუბრუნდეს. ეს ტრადიცია ტანსაცმლისა და ხალიჩების რეცხვასაც გულისხმობს

ირანელებს სწამდათ,რომ საახალწლოდ გარდაცვლილთა სულები სახლებს უბრუნდებოდნენ. თუ სახლი სუფთა დახვდებოდათ, გამხიარულდებოდნენ და ჭირისუპლებისთვის ილოცებდნენ, თუ მტვრიანი და მოუვლელი, სულეთში განაწყენებულები დაბრუნდებოდნენ. „ხანეთექანის“ შესრულებაში ოჯახის ყველა წევრი იღებდა მონაწილეობას.

ამ ტრადიციის ძირითადი არსი სულიერ განწმენდაში მდგომარეობს. ამ დროს ცდილობდნენ, რომ ბრაზისა და წყენისაგან გათავისუფლდნენ და სუფთა გულით შეხვდნენ ახალ წელს.

„ხანეთექანს“ მოსდევს چهارشنبه سوری , რაც წითელ ოთხშაბათს ნიშნავს. ეს რიტუალი აღინიშნება წლის უკანასკნელი სამშაბათის ღამეს. ამ ღამეს სახლის წინ ან სახლის ბანებზე მოგროვილი ფიჩხის გროვას ცეცხლს უკიდებდნენ. ოჯახის ყველა წევრი ამ ცეცხლზე ხტება და ამბობს: “ჩემი სიყვითლე შენ, შენი სიწითლე -მე“. ამ სიტყვებით თითქოს გასული წლის ავადმყოფობებს ცეცხლში ჰყრიან და ცეცხლისგან ჯანმრთელობას და მხნეობას იღებენ. ირანელებს წითელი ჯანმრთელობისა და სიჯანსაღის ფერად მიაჩნიათ, ხოლო ყვითელი-ავადმყოფობისა და უძლურების.

აქვე უნდა აღინიშნოს ზოროასტრელების დამოკიდებულება ამ ფრაზის მიმართ. ისინი ცეცხლს სიწმინდედ მიიჩნევდნენ, ამიტომ ზემოთ მოცემული ლექსის ნაცვლად ამბობენ: “დამეხსენ დარდო, მოდი, სიხარულო!“  ზოროასტრელები ცეცხლს თაყვანს სცემდნენ და ამდენად არასოდეს ცეცხლს ავადმყოფობას არ ატანდნენ.

ცეცხლის ჩაქრობა არ შეიძლება, აუცილებელია, რომ თავისით ჩაიწვას.

ძველ ირანელებს „მოპარული ხუთეულის“ დღეებში ჰქონდათ ცეცხლის დანთების ჩვეულება. ზოროასტრელებმა, ისლამიზაციის შემდეგ, ცეცხლის დანთების ტრადიცია წლის ბოლოს ოთხშაბათზე გადაიტანეს, რათა დაეძლიათ არაბთა წარმოდგენა, რომელსაც ოთხშაბათს ნავსად მიიჩნევდნენ (არსებობს სხვა ვერსიებიც). იმ დროიდან დაერქვა چهارشنبه سوری (არბ. წითელი)

უკანასკნელ წლებში چهارشنبه سوری -ისდროს ხშირად იყენებდნენ ასაფეთქებელ ნივთიერებებს, რაც ამ წეს-ჩვეულებას საშიშ ტრადიციად აქცევს (წინასაახალწლო დღეებში ირანის ტელევიზია აქვეყნებს ხოლმე სავალალო სტატისტიკას-ამ რიტუალის აღსრულების შედეგად დაშავებულთა რიცხვს, რომელიც მხოლოდ თეირანში რამდენიმე ათეულს აღწევს. ირანის სამართალდამცავი ორგანოები სულ უფრო მეტად ამკაცრებენ ზომებს და ცდილობენ აღკვეთონ საშიში ქმედებები. პოლიციის ამგვარ ზომებს არსებული ხელისუფლების ოპონენტები ირანულ ტრადიციებთან ბრძოლად და ხალხის წინააჭმდეგ მიმართულ ქმედებად ნათლავენ, ხოლო მთავრობის მომხრე სასულიერო პირები ამტკიცებენ, რომ „ჩაჰარშამბე სური“ ისლამურ გადმოცემებსა და ყურანში ნახსენები არ არის და, მაშასადამე, მუსლიმი ირანელი ხალხი მას არ უნდა აღნიშნავდეს.)

ყოველ წელს იმართება დისკუსია, ჩატარდეს თუ არა ეს რიტუალი. მიაჩნიათ, რომ „ჩაჰარშამბე სური“ ირანული არ არის და არ უნდა ტარდებოდეს.

„ჩაჰარშამე სურისთან“ არის დაკავშირებული რამდენიმე სხვა ტრადიცია. მათ შორის განსაკუთრებული პოპულარობით სარგებლობდა შემდეგი: „ყაშოყზანი“, „ფალ-ე გუშ“, და სხვა.

„ყაშოყზანი“ (კოვზის ცემა) – ეს რიტუალი „ჩაჰარშამბე სურის“ ღამეს სრულდება. ქალები სახეს იბურავენ და კოვზით ან გასაღებით მეზობლის კარზე აკაკუნებენ. სახლის პატრონი კარს აღებს და გამოწვდილ ჭურჭელში ტკბილეულს, ხილს ან ფულს უდებს, ხანდახან კი წყალს გადაასხამს ხოლმე. ის, ვინც „ყაშოყზანიზე“ მიდიოდა, ცდილობდა, თავი ისე დაებურა, რომ ვერავის ეცნო. ამ ტრადიციას, ჩვეულებრივ, ქალები ასრულებენ „ჩაჰარშამბე სურისთანაა“ დაკავშირებულიفالگوش ტრადიცია. ამ რიტუალსაც ქალები ასრულებდნენ. თუკი ვინმეს გათხოვების სურვილი აქვს ან უნდა, რომ შვილი ეყოლოს, ჩაუთქვამს სურვილს და გზაჯვარედინზე გადის. პირველივე გამვლელის სიტყვას ყურს უგდებს და თავისი სურვილის ასრულების შესაძლებლობაზე ამ სიტყვის მიხედვით მსჯელობს. თუ ეს სიტყვა რამენაირად ეხმაურება მის სურვილს, სასიკეთო პასუხად მიიჩნევს.

წინასაახალწლო ტრადიციებს მიეკუთვნება მიცვალებულთა დღეც („ფანშამბე-იე ახარ-ე სალ“- წლის ბოლო ხუთშაბათი). ეს ტრადიცია წლის უკანასკნელ ხუთშაბათს სრულდება. ერთ-ერთი უძველესი წესი, რომელიც ირანელებს შორის დამკვიდრდა, წლის ბოლო ხუთშაბათს მიცვალებულთათვის სანთლის დანთებაა.

ეს რიტუალი დღესაც ინარჩუნებს თავის ძირითად სახეს. წლის ბოლო ხუთშაბათს ირანელები გადიან საფლავზე. თან მიაქვთ საჭმელი და საფლავზე აწყობენ,გარდაცვალებულთა სულებს სანთლებს უნთებენ, შემდეგ მიტანილ სასმელ-საჭმელს გარდაცვლილთა სულების მოსახსენიებლად ხალხს ურიგებენ.

ახალ წლამდე რამდენიმე დღე რომ დარჩებოდა, მხიარული  ხალხის ჯგუფიდან რამდენიმე დღით ნოვრუზის მბრძანებლად ირჩევდნენ ახალგაზრდა, წარმოსადეგ და ღირსეულ პიროვნებას, რომელიც ბრჭყვიალა ტანსაცმლით იმოსებოდა და ვირზე, აქლემზე ან ცხენზე იყო ამხედრებული.მას ემირს უწოდებდნენ. ემირს უკან თავისი ამალა მიჰყვებოდა დოლით, საყვირით და საზით. იგი 13 ფარვარდინამდე მბრძანებლობდა. მისი ბრძანება კი სახუმარო ხასიათისა იყო.მირ ნოვრუზის ამალის წევრებს ხელში ჯოხები ეჭირათ, რომლებზეც სხვადასხვა ცხოველის თავი იყო ჩამოცმული, რაც მიანიშნებდა, რომ ემირი „ბრძოლიდან ახლახანს დაბრუნებულიყო და მტრის თავები მოეტანა“. როდესაც დიდებულების საცხოვრებლებთან ჩაივლიდა, თოკს ისროდამათ სახლში. სახლიდან პატრონი ვალდებული იყო, ამ ქამანდზესაჩუქარი შეება. ემირი თოკს გამოსწევდა და საჩუქარს იღებდა. 13 ფარვარდინს მირ ნოვრუზის „ბატონობის ხანა“ მთავრდებოდა ემირის ამალა იშლებოდა და ხალხის შშთ ერთხანს იმალებოდა.

ახალი წლიდან 13 ფარვარდინამდე „მირ ნოვრუზის“ წეს-ჩვეულება ირანის მთელ ტერიტორიაზე აღინიშნებოდა მეტ-ნაკლები განსხვავებით, მაგრამ დღეს ქალაქებში აღარ აღინიშნება, შესაძლოა, ზოგ სოფელში შემორჩენილი იყოს.

ირანული ახალი წლის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი კომპონენტია საახალწლო სუფრა „პაფთ სინი“. თეთრ სუფრაზე უნდა ეწყოს 7 დასახელების საკვები, რომელიც ასო „სინზე“ იწყება. მაგალითად: ვაშლი, ჯეჯილი, ფშატი, თუთუბო, სამანუ, ნიორი, ძმარი და სხვ. ამას გარდა, უნდა იყოს სარკე, სანთელი, რძე, წყალი, რომელშიც მანდარინი დევს, შეღებილი კვერცხი, ოქროსფერი თევზი, პური, სუმბული, ვარდის წყალი, მონეტა და რელიგიური წიგნი.

ნოვრუზის დღესასწაული 13 ფარვარდინამდე გრძელდება. მე-13 დღეს სახლიდან გადიან ველად, რათა დღესასწაულის დაღლილობა გაენელებინათ და დრო ბუნების წიაღში გაეტარებინათ. 13 ნავსად ითვლებოდა  და ამიტომ ეს დღე გარეთ უნდა გაეტარებინათ, რათა უბედურება არ დაბედებოდათ. ბუნებაშ სადილობენ, ერთობიან, გოგონები ამ დროს ცეკვავდნენ ხოლმე, ვაჟები ჭიდაობდნენ. გასათხოვარი ქალიშვილები კი ამ დღეს ბალახს გამონასკვავდნენ და ღმერთს შეთხოვდნენ, შემდეგი ახალი წლის ქმირს სახლში ბავშვით ხელში შეხვედრას.

ნოვრუზის დღესასწაული აერთიანებს უძველესი ცივილიზაციის მქონე ირანული მოდგმის ყველა ხალხს, ყველა შიიტ მუსლიმს, სადაც კი არ უნდა იყვნენ ისინი.

ნოვრუზს აღნიშნავენ ირანში, კავკასიაში (მათ შორის საქართველოში), ახლო აღმოსავლეთის ზოგიერთ ქვეყანაში, ცენტრალურ და შორეულ აზიაში. საჯაროდ აღინიშნება ირანში, ერაყში, ავღანეთში, აზერბაიჯანში, ტაჯიკეთში, უზბეკეთში, ყირგიზეთსა და ინდოეთში. ვინაიდან და რადგან „ნოვრუზის“ დღესასწაულმა მოიცვა ასეთი ფართო არეალი ამიტომაც 2009 წლიდან 21 მარტი გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მიერ დადგენილია „ნოვრუზის” საერთაშორისო  დღედ.

მოამზადა ნინი ბარამიძე

გამოყენებითი ლიტერატურა:

1)ჟურნალი „კალამი“

2) http://en.wikipedia.org/wiki/Nowruz#Nowruz_around_the_world

3) http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%B2